Şöyle haberleri basında hemen hemen her gün görmekteyiz: Üç küçük çocuk, evde yanarak can verdi! Günümüzde, önemli hastalıklar nedeniyle hastalarını başarı ile tedavi edebilen hekim, bu çocuklardan birinin ağır yaralanması ya da yaralanma sonucu ölmesi durumunda büyük düş kırıklığına uğrar. Anne-babaya düşen, şok, öfke, suçluluk, yas, süreğen üzüntüdür.

Kaza/ Yaralanma: Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) tarafından “bireyin istenci dışında ani ortaya çıkan bedensel, ruhsal hasara yol açan beklenmeyen bir olay” olarak tanımlanır. Dünyada her gün 2000’den fazla çocuk, istemsiz yaralanma sonucunda ölmektedir. Kazalara bağlı ölümler sağlık sorununun görünen yüzüdür, ölümlerin yanı sıra pek çok yaralanma oluşmakta, ağır yaralanmalar engelli yaşama yol açıp sağlıklı yaşam süresini kısaltmaktadır. Kanıtlanmış önleme yöntemleri her yerde uygulanabilirse her gün, 1000 çocuğun yaşamı kurtarılabilir!

Ev kazaları: Bir konutun içinde ya da bahçesinde, garajında, ahırda oluşan kazalardır. Ülkemizde ev kazaları arasında yanık, ikinci sırada yer alır.

Yanık: Yanık, sıcak bir kaynaktan, vücuda ısı geçişine bağlı gelişen, ciltte ve vücudun diğer dokularında oluşan hasardır. Kuru hararetle temas sonucunda gelişebildiği gibi kaynar su, buhar, sıcak yağ gibi ıslak hararetle temas sonucunda da sıcak su yanığı biçiminde gelişebilir. Yanığa ateş, alev, sıcak metal, elektrik neden olabilir. Yanıklar, kazalar arasında üçüncü sıklıktadır. Yanık olgularının yaklaşık % 70i altı yaşından küçük çocuklardır. Ateş/ yangın ile igili yanıklar, dünyada yılda 96,000 çocuğun ölümüne yol açmaktadır. Yanıklara bağlı ölümler, kaza sonucu ölümler arasında üçüncü sıklıkta görülmektedir; beş yaş altı çocuklarda kaza sonucu ölümlerin %20’sini oluşturmaktadır. Ölüm oranı, düşük ve orta gelir düzeyine sahip ülkelerde, yüksek gelir düzeyine sahip ülkelerdekinden 11 kat daha fazladır.

Çocukluk çağında yanıkların çoğundan ev kazaları sorumludur. Altı ay - üç yaş grubunda, daha çok sıcak suyla haşlanma, yaş büyüdükçe alev-ateş, elektrik ve kimyasal maddelerle yanma görülür.

Haşlanma olgularının tamama yakını evlerde oluşmaktadır. Olay, genellikle banyoda ve oturma odasında, özellikle kahvaltı sırasında sıcak sıvıların dökülmesi sonucunda oluşmuştur.

Okul öncesi dönem çocuklarını etkileyen kaza risklerinin başlıca belirleyicisi, çocuk bakımından sorumlu bireylerin, özellikle annelerin kazalardan korunma bilincidir. Yanık riski kırsal, yarı kentsel yerleşim bölgelerinde, sosyoekonomik düzeyin düşük olduğu geniş ailelerde artmaktadır. Özellikle aynı odada ısınmak, yemek pişirmek ve yaşamak zorunluluğunda olan ailelerde yanmalar daha sık görülmektedir. Ailede bir bireyin kaybı, taşınma, kardeşin doğumu gibi aile içi stres etkenleri de bu artışa katkıda bulunur. Anne-baba yaşının küçük olması, sağlık güvencesinin olmayışı yanığa yol açan diğer risklerdir. Yanık için kişisel hazırlayıcı etkenler arasında, gelişimsel gerilik, hızlı büyüme, hiperaktivite, psikososyal uyumsuzluk, risk alma, kendine zarar verme eğilimi, koruyucu gereç kullanmada yetersizlik yer alır. Şiddet, denetimsizlik, kitle ulaşım araçlarının yetersiz ve pahalı oluşu, eğitimin yetersizliği, aile içi psikopatoloji, yanık riskini artıran çevresel hazırlayıcı etkenlerdir. Ölüm oranları, erkek çocuklarda, sosyoekonomik düzeyi düşük ailelerde, kırsal kesimde daha fazladır. Yanığa bağlı gelişen erken ölümler ve yanık nedeniyle sağlıklı yaşam yıllarının azalması, topluma yük olarak yansır. Bu yükün ölçüsü sağlıklı yaşamdan yüzde kayıp “ Disability–Adjusted Life Years ” (DALYs yüzde kayıp) birimi olarak tanımlanır. Ayrıca, parasal kayıplar ve iş gücü kayıpları oluşur.

YANIKLARIN ÖNLENMESİ VE KONTROLÜ

Riskleri belirleyen çalışmalar yaparak, çevre ve aileye ilişkin etkenlerin zararlarını giderici eğitim yöntemleri geliştirerek, güvenli çevre düzenlemesini sağlamaya katkıda bulunarak yanık olgularının %75’inden fazlası önlenebilir. Gelişmiş ülkelerde güvenliğe ilişkin bazı yasal düzenlemelerden sonra yanıklarda önemli ölçüde azalma kaydedilmiştir: duman alarmı bulundurulması, banyo suyu sıcaklığının güvenli sınırlarda olması, aleve dayanıklı çocuk pijamalarının yapımı ve kullanımı, bu alanda yapılan başlıca örneklerdir.

EVLERDE ALINABİLECEK ÖNLEMLER

• Çocukların, ocak üzerinden ya da mutfak tezgâhından tava vb. kapları çekip üzerlerine dökmesini engellemek için özel bariyerler kullanılabilir. Ocaklar kullanılırken pişirme kaplarının sap ve tutacak yerleri (kulpları) dışa dönük, çocuğun erişebileceği biçimde değil, ocak yönünde olmalıdır.
• Ekmek kızartma makinesi, kahve ve çay makinesi gibi küçük ev gereçleri çocukların ulaşamayacağı yerlerde bulundurulmalıdır.
• Çocuğun çekip üzerine dökmemesi, devirmemesi için, yemek masası üzerinde örtü kullanılmamalı, yerine servis altlığı kullanılmalı, ya da masa örtüsü, masaya sabitlenmelidir.
•  Elektrikli ev gereçlerinin kablolarının sarkmasını önleyen, güvenlik için yapılmış kablo koruyucu kanalları kullanılabilir. Kabloların, çocuğun ulaşabileceği biçimde sarkması önlenmelidir.
• Çakmak, kibrit gibi yanıcı gereçler çocukların ulaşabileceği tezgâh üzeri gibi yerlere konmamalıdır. Çocukların ulaşamayacağı yerlerde ve özel güvenlik kilidi altındaki çekmece veya dolaplarda bulundurulmalıdır.
• Duman algılayıcı dedektörler, mutfak girişine yakın yere monte edilmelidir.
• Buzdolabı-evye ve ocak çalışma üçgeni içinde herhangi bir geçiş trafiği olmamalıdır.
• Fırınların, ocakların, açma, kapama ve ayar düğmeleri özel çocuk güvenlik kilidi ile kontrol altına alınmalı, ısınabilen fırın camları için özel güvenlik bariyeri kullanılmalıdır.
• Binalarda merkezi sıcak su ya da konutta su ısıtıcı 50 oC dereceyi aşmayacak biçimde ayarlanmalıdır.
• Çalışan duman alarmı evlerde, çok katlı ise her katına yerleştirilmeli, her ay kontrol edilmelidir.
• Evde oluşan yangınların çoğu söndürülmeden bırakılan sigaralardan oluşmaktadır. Bu durum, anne-babaların sigara içmemeleri için bir neden oluşturmalıdır.
• Banyoda elektrik prizleri küvet, duş alanı, lavabo gibi ıslak bölgelere yakın olmamalı, prizlerin kurutma makinesi, tıraş makinesi gibi banyoda kullanılabilecek elektrikli gereçlerin kablolarının kullanım esnasında lavabo üzerinden geçmeyecek şekilde konumlandırılmasına dikkat edilmelidir.
• Saç kurutma makinesi gibi elektrikli gereçler prizde takılı bırakılmamalıdır.
• Şömine ve soba gibi, çevresine ısı veren eşyaların çevresine özel güvenlik bariyeri yerleştirilmelidir.
• Acil durumlarda gerekebilecek telefon numaraları (yangın, polis, ambulans, zehir danışma merkezi gibi) ile önemli sağlık bilgileri (kan grubu, hastalık ve sürekli kullanılan ilaçlar) yazılarak telefonun yakınına, kolayca bulunabilecek bir yere asılmalıdır.
• Evlerde eksiksiz bir ilk yardım çantası bulundurulmalıdır.

ELEKTRİK GÜVENLİĞİ İÇİN ÖNERİLER

Elektrik çarpmasına bağlı yanıkların çoğu dikkatsizliğe, evdeki elektrik donanım hatalarına, özellikle prizlerin ulaşılabilecek yerlerde ve koruyucu kapaklarının olmamasına bağlıdır. Elektrik kabloları belli bir enerjiyi taşır. Bu kablolara fazla enerji yüklenince yangın çıkabilir. Kabloların, elektrikli ev gereçlerini ve küçük mutfak gereçlerini çalıştıracak düzeyde enerjiyi taşıdığından emin olunmalıdır. Ev dışında, açık hava koşullarına göre üretilmiş uzatma kabloları kullanılmalıdır. Emekleme çağındaki çocuklarda, elektrik kordonunun çiğnenmesi sonucu ağızda yanıklar görülürken, daha büyük çocuklarda ise elektrik içeren objelerle ya da prizlerle oynanması sonucunda yanıklar gelişebilmektedir. Ölüm, kalpte ritim bozukluğu ya da kalp durmasına bağlı olabilir.

Prizler kullanılmadığı zaman küçük çocuklara zarar vermemesi için özel plastik koruyucular ile kapatılmalıdır. Kullanılan priz koruyucularının hareketli olanları çocuklar tarafından rahatça çıkarılıp, ağza alınıp boğulmaya sebep olabileceğinden, sabit olanları tercih edilmelidir.

YANIKLARIN ÖNLENMESİNDE DANIŞMANLIĞIN ROLÜ

Sağlık bakımı verilen kurumlarda yanıkların önlenebilmesi ile ilgili temel eğitim ile danışmanlık, korunmayı sağlayan en önemli etkendir; bu nedenle sağlık çalışanları anne-baba ile karşılaştıklarında bu uğraşa zaman ayırmalıdırlar. Sağlık kontrolü sırasında ailenin / annenin ya da çocuğun bakımından sorumlu olan bireyin kazalardan korunma bilincini güvenliğe ait sorularla, yargılamadan sorgulamalı, risk taşıyan durumlar için önlemeyi sağlayacak gerekli bilgiler ve danışmanlık verilebilmelidir. Aşağıdaki tabloda yaşa göre uygulanması önerilen güvenlik danışmanlığı programında yanıkla ilgili danışmanlık zamanları belirtilmiştir.

YANGIN OLUŞMASINI ÖNLEMEK İÇİN EK ÖNERİLER

Yangın sırasında çıkan zehirli kimyasal gazlar, solunum yollarına girerek, solunumu engellemesi nedeniyle, yangınlara bağlı ölümlerin ve akciğer hasarının önemli bir bölümünden sorumludur.

• Çocuklar evlerde, çadırlarda yalnız bırakılmamalı, oyun oynarken sürekli gözetim altında olmalıdırlar.
• On üç yaşından daha küçük bir çocuk, küçük bir çocuğun bakımını üstlenmemelidir.
• Yangın anında çocukların kolaylıkla kurtarılabilmeleri için yatak odalarının giriş bölümlerine parlak renkte yansıma oluşturan çıkartmalar yerleştirilebilir.
• Çocukların gece giyecekleri giysilerin, kolay alev almayan kumaşlardan yapılmış olanları yeğlenmelidir. Gelişmiş ülkelerde bu konuda düzenlemeler de yapılmıştır.
• Piknik tüpleri, çapı 20 santimetreden büyük, kazan, tencere gibi geniş tabanlı kapların ısıtılmasında kullanılmamalı, kullanılması halinde, tübün üst kısmının tehlikeli biçimde ısınabileceği bilinmelidir.
• LPG tüplerinin doğru kullanımı gerekmektedir. LPG, petrolden elde edilen, basınç altında sıvılaştırılan, bütan ile propanın karışımından oluşan yanıcı bir gazdır.
• Yanık/yangın risklerinin sorgulanması
• Yangında kaçış planı yapıldı ve prova edildi mi?
• Her çocuk, elbiseleri tutuşursa, alevleri söndürmek için “dur, yere uzan ve yuvarlan” uygulamasını nasıl yapacağını biliyor mu?
• Evde yangın/ duman alarmı var mı?
• Binanın yangın ve diğer acil durumlarda kullanılabilecek iki çıkışı var mı?
• Sağlam bir yangın söndürücü var mı?
• Yangın durumunda çocuklara dışarı çıkmaları, dışarıda beklemeleri, yardım istemeleri öğretiliyor mu?
• Birden çekilince masanın üzerindeki sıcak yiyecek ve içecekler dökülebileceği için masa örtüsü kullanmıyor musunuz?
• Sıcak sıvıları ve yiyecekleri masanın kenarından uzağa mı koyuyorsunuz?
• Çevrede sigara içiliyor mu?
• Yanık sigara, kibrit ve çakmaklar çocukların çevresinde bulunuyor mu?
• Bütün elektrik çıkışlarına plastik priz kapakları yerleştirildi mi?
• Kullanıldığı zaman elektrik kabloları çocukların ulaşamayacağı yerde mi?
• Elektrik için uzatma ve uygulama kabloları aşınmamış ya da fazla yüklenmemiş durumda mı?
• Elektrikli aletler (radyo, saç kurutucusu, ısıtıcı, vb.) banyonun dışında ya da fişleri çekilmiş, sudan uzakta ve çocukların ulaşamayacağı yerlerde mi?
• Bütün sobalar çocukların dokunamayacağı bir durumda mı?
• Bütün soba ve ısıtıcılar kağıt ve mobilyalardan en az 90 cm uzağa konmuş mu?
• Çocuklarınıza 'sıcak' kelimesinin anlamını öğretiyor musunuz?
• Mümkün olduğu kadar ocağın arka bölümlerinde yemek pişiriyor, kapların kulplarını ocağın arka tarafına döndürüyor musunuz?
• Yemek pişirirken çocukları güvenli bir yerde mi tutuyorsunuz?
• Masa sandalyelerini ve iskemleleri ocaktan uzağa koyuyor musunuz?
• Isıtılmış yiyeceklerle bebeği beslemeden önce sıcaklığını kontrol ediyor musunuz?
• Sıcak sıvı ya da yiyecekleri taşırken yanınızda çocuk oluyor mu?
• Evde kullanılan sıcak su güvenli bir sıcaklığa ayarlı mı?

GÜVENLİĞE KATKIDA BULUNMAK ÜZERE KULLANILABİLECEK ARAÇ & GEREÇLER

• Çocukları elektrik çarpmasından korumak için: elektrik çıkışlarına (prizler) plastik kapaklar
• Kibrit, çakmak gibi yangına/yanığa yol açabilecek araçların çocuklardan uzak tutulması için: dolaplara kilitler
• Acil durumlarda aranacak 110, 112, 155 gibi telefon numaralarının listelenmesi için: telefonun yanına yapıştırılacak etiket.
• Erken uyarı sağlayarak yangından olabilecek ölümleri azaltmak için: pille çalışan duman alarmı
• Haşlanmayı önlemek için: banyo suyunun sıcaklığını gösteren sıcak su termometresi
• Çocukların girmemesi için: tehlikeli maddelerin sıklıkla depolandığı yüklük ya da bodrum kapısına, erişemeyecekleri yüksekliğe konulacak çengel kilit
• Küçük bir yangını söndürmek için: yangın söndürücü
• Yanıklar sıktır.
• Yanıklar, bilinen ve ayırt edilebilen risk etkenleri ile öngörülebilir ve önlenebilir.
• Yanıklara ilişkin pek az ülke yeterli veriye sahiptir.
• Yanıkların önlenebilmesi için uğraş veren daha fazla bireye gereksinim vardır.
• Yanıkların önlenebilmesi bir çok kurumun sorumluluğundadır.
• Yanıkların önlenebilmesi için kaynak ayrılmalıdır.
• Farkındalığın yaratılması ve sürdürülmesi gerekmektedir.
• Çocuk yanık olguları ihmal/istismar kapsamında değerlendirilmelidir.
• Yanıklardan/yangınlardan korunmak, her birey için bir haktır.

Prof. Dr. Serpil UĞUR BAYSAL tarafından yazılmış ve Koruyucu Sağlık Rehberi Bölüm 41'de yayınlanmıştır. İlgili yayın editörünün izini ile sitemizde paylaşılmıştır.

KAYNAKLAR

1. Uğur Baysal S, Yıldırım F, Bulut A. Çocuk Güvenliği: Yaralanmaların ve Zehirlenmelerin Önlenmesi. Güvenlik Kontrol Listesi. İstanbul: İstanbul Tıp Fakültesi Basımevi, 2003, 2005, 2009, 2011.
2. Uğur Baysal S, Birinci A. Çocukluk çağında kazalar ve yaralanma kontrolü. Türkiye Klinikleri, Pediatrik Bilimler, Sosyal Pediatri Özel Sayısı 2006; 2: 64–78.
3. Çelik İnanç D, Uğur Baysal S, Çetin Z, Coşgun L,Taviloğlu K, Ünüvar E. Çocukluk çağında yaralanma kontrolü: Ailenin rolü ve güvenlik danışmanlığı. Türk Pediatri Arşivi 2008; 43: 127–134.
4. Uğur Baysal S. Çocuk Güvenliği. Türkiye Milli Pediatri Derneği. “Temel Pediatri” Kitabında, İstanbul: Güneş Tıp Kitabevleri, 2010: 176–179.
5. Uğur Baysal S. İhmal-İstismar ve Çocuk. Tüzün DÜ, Hergüner S (Editörler). “Çocuk Hastalıklarında Biyopsikososyal Yaklaşım” kitabında. İstanbul: Epsilon Yayıncılık, 2007: 479–498. 6. www.injuryfree.org