Lezzet ve içerik bakımından besin olarak kullanılmaya uygun olmayan, ancak insan sağlığı için yararlı bileşenlere sahip bitkilerden hazırlanan ilaç formülasyonlarından insan sağlığının korunması ya da tedavi amacıyla yararlanılmaktadır. Tüm bu uygulamalar fitoterapi olarak bilinmektedir. Fitoterapi, kelime anlamı “bitkisel tedavi” olmasına karşılık, koruyucu sağlık kavramı içerisinde önemli bir yere sahiptir.
Fitoterapi uygulamalarında taze ya da kurutulmuş bitkinin kendisi dekoksiyon, infüzyon, lapa gibi basit formlarda (bitkisel çay, tıbbi çay) veya bitkiden elde edilen bir eksuda (uçucu yağ, sabit yağ, reçine, katran, lateks) ya da özütleri farmasötik formlarda (fitoterapötik, fitofarmasötik) kullanılmaktadır. O halde Fitoterapi, basit bir şekilde, “Bitkilerin zengin metabolit içeriğinden tedavi amacıyla yararlanılması” şeklinde tanımlanabilir.
En basit ve en yaygın uygulanan bitkisel ilaç şekli “bitki çayları” dır. Bitki çayları genel olarak kurutulmuş bitki materyali üzerine taze kaynatılmış sıcak su ilave edilip bekletilerek hazırlanmaktadır (infüzyon). Bekletme süresi bitkinin içeriği ve istenen etki kuvvetine göre 5-20 dakika arasında değişmektedir. Bu suretle bitkilerin genellikle sıcak suda çözünebilen ya da sıcak su içerisinde disperse olabilen bileşenlerinden yararlanılabilmektedir. Ancak kök, kabuk gibi odunsu materyallerden etkili bileşenlerin alınabilmesi için 10-30 dakika gibi bir süre kaynatılması gerekebilmektedir (dekoksiyon).
Bitkilerdeki etkili bileşenlerin su içerisinde çözünememesi durumunda çay uygulamalarından yarar beklememek gerekir. Bu gibi durumlarda kapsül, tablet gibi katı ya da tentür, eliksir gibi sıvı ilaç formülasyonları tercih edilmektedir. Bitkinin etkili kısmı (kök, çiçek, yaprak vd.) doğrudan toz edilerek ya da bitki kısımlarının uygun çözücüler ile tüketilmesi ve kuruluğa kadar uçurulması ile hazırlanan özütleri ile hazırlanan kapsül ve tabletler kullanılmaktadır. Bu şekilde ilaç formülasyonlarının kullanılması gerekli dozun ayarlanabilmesi bakımından da avantajlıdır.
BITKISEL ILAÇLARDAN SAĞLIĞIN KORUNMASI AMACIYLA BAŞLICA YARARLANMA ŞEKILLERI
Vücudun kendi savunma sisteminin etkinliği sağlayarak hastalıkların önlenmesi
Ginseng kökleri Geleneksel Uzakdoğu tababetinin en önemli ve etkili öğelerinden biridir. Yürütülen deneysel ve klinik bilimsel çalışmalar Kore Ginsengi olarak bilinen Panax ginseng bitkisinden elde edilen özütlerin çok sayıda fizyolojik etkisi bulunduğunu ortaya koymuştur. Özellikle bağışıklık sistemini uyararak kanserler dahil çeşitli enfeksiyon ve yangı etkenlerine karşı vücudun direncini artırmaktadır. Dolayısıyla, uygun kalitede tercihan özüt içeren kapsüllerin bilhassa mevsim dönümlerinde en az 2 ay süre ile kullanılması vücut direncini artırarak hastalık gelişimine karşı koruma sağlayabilmektedir.
Metabolizmayı düzenleyerek hastalık gelişimi riskinin azaltılması
Kore Ginsenginin kişilerin vücutlarında metabolizmanın düzenlenmesine katkıda bulunduğu bildirilmektedir. Kardiyovasküler sistemi etkileyerek kan basıncını normalize etmektedir. Yani kan basıncı yüksekse düşürmekte, düşükse yükseltmektedir. Aynı şekilde endokrin sistemini düzenlemekte, kan şekerinin kontrolünü sağlamaktadır. İleri yaşlarda kişilerin artan enerji ihtiyacını karşıladığı ve bu nedenle bilhassa 40’lı yaşlardan sonra kullanılması önerilmektedir.
Uzun sürede gelişen hastalıkların önlenmesine yönelik uygulamalar
Sağlığın korunması amacıyla kullanılacak bitkisel ilaç ürünlerinin ileri dönük bir yatırım olarak değerlendirilmesi doğru bir yaklaşım olacaktır. Mesela, Ginkgo biloba yapraklarından özel yöntemle tüketilen özütler kapsül halinde demans ve Alzheimer hastalığının önlenmesi amacıyla kullanılmaktadır. Hâlihazırda demans ve Alzheimer hastalığını geri döndürecek bir tedavi yöntemi bilinmediği için risk durumlarını değerlendirerek kişilerin önlem amacıyla uzun süreli olarak Ginkgo kapsülleri kullanması önerilmektedir.
Vücut detoksu amacıyla
Son yıllarda “Sağlıklı Yaşam” kavramının en önemli öğelerinden biri de “detoks”tur. Vücutta karaciğer, mide ve bağırsak sisteminin işlevlerini desteklemek üzere yıl içerisinde bir kaç defa özel diyet programları uygulanması önerilmektedir. Ancak daha etkin bir sonuç için diyet programlarının bitkisel ilaçlar ile desteklenmesi düşünülmelidir.
Karaciğer, besin ya da ilaçların metabolizmasında ve biyoyararlanımında önemli rol oynayan bir organ olarak ağır bir yük altında kalmaktadır. Özellikle kişilerin yaşam alışkanlıkları (alkol, vd.), sık ilaç kullanımı gibi koşullarda karaciğer işlevlerini yeterince görememektedir. Karaciğer işlevlerinin desteklenmesi amacıyla yoğunlaştırılmış enginar özütü ya da mübarek diken (Silybum marianum) tohum özütü taşıyan kapsüller yararlı olmaktadır. Bağırsak detoksu için ise laktik bakteri kapsüllerinin kullanılması yararlı olacaktır.
Basit şikâyetlerin giderilmesi suretiyle ilaç ya da diğer tedavilere ihtiyaç kalmadan kişilerin hastalıklardan korunması
Bitkisel ilaçlardan bazı hafif semptomların giderilmesi amacıyla yararlanılmakta ve bu suretle gereksiz ilaç kullanımına gerek kalmadan şikâyetlerin giderilmesi sağlanabilmektedir. Mesela, basit sindirim sorunlarının giderilmesi için papatya çayı ya da rezene çayı içilmesi; uyku sorunları için papatya ve melisa çayı içilmesi suretiyle şikâyetlerin herhangi bir tedavi uygulamasına gerek kalmadan kolaylıkla giderilmesi mümkün olabilmektedir. Hiç şüphesiz, bu uygulamaların başlangıçta etkili olmaması durumunda hemen gerekli tedavilerin uygulanması yönüne gidilmelidir.
BITKISEL ILAÇLARIN KULLANILMASINDA DIKKAT EDILMESI GEREKEN HUSUSLAR
Bitkilerde fotosentez ve metabolizma sonucunda yüzlerce bileşik meydana gelmektedir. Bu bileşenlerin kişilerin kullandığı farmakoterapi ilaçları ile etkileşmesi söz konusu olabilmektedir. Bu etkileşmeler sonucu kullanılan ilacın etkisi beklenmeyen bir şekilde artarak kuvvetlenebilir ya da bitkisel ilaç bileşenleri kullanılan ilacın biyoyararlanımını düşürerek etkisinin azalmasına yol açabilir. Dolayısıyla kişilerin bitkisel ilaçların kullanımında bu tip olası etkileşmeler konusunda bilinçli olması gerekir.
Bitkisel ilaçlar konusunda dikkat edilmesi gereken bir diğer husus ise bitkisel ilacın kalitesidir. Özellikle yaprak, çiçek, kök gibi ham bitki materyallerinin mikrobiyolojik, çevresel toksinler, radyasyon ve ağır metal gibi insan sağlığı için önemli riskler oluşturabilecek etkenler ile kontaminasyonuna dikkat edilmelidir. Bitkisel ilaç formülasyonları halinde pazarlanan ürünlerde de, yukarıda sıralanan kontaminasyonların haricinde, bitkisel ilacın etkinliğini artırmak için ilave edilen kimyasal ajanlar insan sağlığı için büyük tehlike oluşturabilmektedir. Bu bakımdan gerek ham bitkisel ürünleri ve gerekse bitkisel ilaç formülasyonlarını satın alırken firma güvenilirliğine dikkat edilmelidir.
KAYNAKLAR
Prof. Dr. Erdem YEŞİLADA tarafından yazılmış ve Koruyucu Sağlık Rehberi Bölüm 61'de yayınlanmıştır. İlgili yayın editörünün izini ile sitemizde paylaşılmıştır.
1. Yeşilada E. 2011. Doğadan gelen sağlık; Bitki çayları. Era Yayıncılık, İstanbul