Okul dönemi yaşam süreci içerisinde önemli bir dönemi oluşturur. Ülkemizde 2000 yılı verilerine göre toplam nüfusun % 28,3’ünü okul yaş dönemi çocuklar oluşturmaktadır. Dünya Sağlık Örgütü, okul sağlığı grubunu 5–24 yaş olarak belirtmektedir. Okul çağı dönemi, çocuklarda büyüme ve gelişmenin, ahlak, kişilik ve sosyal gelişimin en hızlı geliştiği dönemdir. Okul çağı alma ve etkilenme evresidir, çocuklar bu dönemde bulaşıcı hastalıklardan, kazalardan daha çok etkilenirler.
Okul öncesi dönemde bulaşıcı hastalıklar, fiziksel açıdan büyüme gelişme sorunları yanı sıra kazalar, uyum ve davranış sorunları, korku, altını ıslatma, parmak emme, kekemelik, öğrenme güçlüğü en yaygın sorunlardır. Okul çağı döneminde büyüme gelişme, işitme, görme, diş sağlığı, hipertansiyon, anemi, diyabet, bit, sirke, kas-iskelet sistemi hastalıkları yaygındır. Çocukların sağlıklı büyümeleri ve gelişebilmeleri ve sağlıklı öğrenebilmeleri için bedensel, sosyal ve ruhsal olarak sağlıklı olmaları gerekir. Bu nedenle bu gruba yönelik sağlık hizmetlerinin planlanması, uygulanması ve değerlendirilmesi gereklidir.
OKUL SAĞLIĞI TANIMI
Okul sağlığı, öğrencilerin ve okul çalışanlarının sağlığının değerlendirilmesi, geliştirilmesi, sağlıklı okul yaşamının sağlanması ve sürdürülmesi, öğrenciye ve dolayısıyla topluma sağlık eğitiminin verilmesi için yapılan çalışmaların tümü olarak tanımlanmaktadır.
Okul sağlığı ile ilgili tarihsel süreç ve yasal durum Dünyada okul sağlığı programlarının uygulanmasına Fransa’da 1873, ABD’de 1842, Japonya’da 1872 yılına başlanmış ve 20. yüzyılın ilk yıllarında gelişmiş ülkelerde okul sağlığı uygulamaları rutin hizmet kapsamına alınmıştır. Ülkemizde okul sağlığına ilişkin en eski belge 10 Şubat 1912’de yayınlanan “Bilumum Mekatipte Emraz-ı Sariyenin Meni, Tevessüü ve İntişarı hakkında Nizamname (Bütün Okullarda Bulaşıcı Hastalıların Kontrolü ve Yayılmasını Önleme Hakkında Tüzük) dir.
Ülkemizde 1930 yılında çıkarılan Umumi Hıfzıssıhha Kanunu ve 1936 yılında yürürlüğe giren yasa ile okul sağlığı hizmetleri devletin yükümlülüğüne verilmiştir. 1951 yılında 12. Milli Türk Tıp Kongresinde “Okul Hijyeni”ni ana konu seçilmiş, 1953 yılında yapılan 5. Milli Eğitim Şurası’nda anaokulları ve ilkokullarda “Okul Hijyeni” örgütünün kurulmasını sağlayan bir yasa tasarısı kabul edilmiştir. Sağlık Hizmetlerinin Sosyalleştilmesine ilişkin 1961 yılında çıkarılan yasa ve ilgili 154 sayılı Hizmet Yönergesinde okul sağlığı hizmetlerinden sağlık ocaklarının sorumlu olduğu belirtilmiştir.
1962 yılında yapılan 7. Milli Eğitim Şura Toplantısında da, okul hekimi, okul spor hekimi, okul hemşiresi yetiştirilmesi kararlaştırılmıştır. Milli Eğitim Gençlik ve Spor Bakanlığı’nın sağlıkla ilgili işlerini yürütmek üzere 1958 yılında kurulan Sağlık İşleri Dairesi Başkanlığı’nın, 1984 yılında yayınladığı “Sağlık Hizmetleri Uygulama Rehberi”nde okul sağlığı hizmetlerinin ele alınma biçimi ve okul sağlığının tanımı yapılmış, bu rehber, 1992 yılında yeniden yayımlanarak ilgili yönetim birimlerine dağıtılmıştır.
Sağlıkta Dönüşüm programı ile Aile Hekimliğinin uygulandığı illerde Toplum Sağlığı merkezlerine Okul sağlığı Hizmetleri görevi verilmiştir. Sonuçta, ülkemizde Milli Eğitim Bakanlığı ve Sağlık Bakanlığı işbirliği içinde yürütmek üzere okul sağlığı hizmetlerinden sorumludur.
OKUL SAĞLIĞI HIZMETLERI VE AMACI
Okul sağlığı hizmetleri, öğrenciler ve okul personelinin aileleri ile birlikte sağlığının değerlendirilmesi, geliştirilmesi, sağlıklı okul yaşamının sağlanması ve sürdürülmesi, sağlık eğitimi verilebilmesi için yapılan çalışmalardır.
Okul sağlığı hizmetlerinin amacı; toplumda okul çağındaki bütün çocukların olabilecek en iyi bedensel, ruhsal ve toplumsal sağlığa kavuşmalarını sağlamak ve sürdürmek, okul çocuklarının sağlıklı bir çevrede gelişimini sağlamak ve çocukların, ailelerinin ve toplumun sağlık düzeyini yükseltmek, hastalıklardan korumak ve tedavi etmek, bedensel bozuklukların zamanında tanılanması ve düzeltilmesini sağlamak ve öğrencilerin sağlığını geliştirmektir.
ÇAĞDAŞ OKUL SAĞLIĞI HIZMETLERININ BOYUTLARI
Çağdaş okul sağlığı hizmetlerinin dört boyutu vardır;
- Öğrenci sağlığı
- Okul çevresi
- Sağlık eğitimi
- Okul çalışanlarının sağlığı
Öğrenci Sağlığı
Sağlığı korumayı, geliştirmeyi, hastalıkları önlemeyi, sağlık sorunlarını saptayarak kesin tanıya varmayı, gerekli ise tedavi etmeyi, ani gelişen hastalıklar ile yaralanmalara acil bakım sağlamayı, sağlıkla ilgili eğitim ve danışmanlığı içerir. Öğrenci sağlığı ile ilgili olarak aşağıdaki hizmetler yürütülür.
Okula Kayıt ve Kabul Muayenesi: çocuklar okula başlamadan önce muayeneden geçirilmeli ve sağlık durumları saptanmalıdır.
Aralıklı Fizik Muayeneler: öğrencilerin büyüme ve gelişmelerinin izlenmesi yanı sıra ilköğretim öncesi dönemde yılda bir, daha sonra çocukların 6, 8 ve 10. yaşlarında ve sonrasında da 18 yaşa dek her yıl sistemik muayenelerinin yapılması önerilmektedir. 5-19 yaş çocukların ise yılda bir kez muayenesi yeterlidir.
Sağlık Taramaları: Görme bozukluğu, işitme kaybı, büyüme-gelişme geriliği, ortopedik kusurlar, ağız diş çürükleri, öğrenme güçlükleri, paraziter enfeksiyonlar, streptokok enfeksiyonları, yüksek kan basıncı, sarılık (hepatit), idrarda albuminüri, şeker hastalığı, idrar yolu enfeksiyonları, tüberküloz gibi sağlık sorunları aralıklı fizik muayeneye ek tarama programları ile değerlendirilmelidir.
Örneğin ABD’de görmenin değerlendirilmesi için ilk 5 yıl için, işitmenin değerlendirilmesi ilk 3 yıl için her yıl, sonraki yıllarda 6 ve 8. sınıflar arasında bir kez, 9–12. sınıflar arasında bir kez daha yinelenmek zorundadır.
- Bulaşıcı Hastalıklarla Savaş
- Kazaları Önleme ve İlk yardım
- Ruh Sağlığı Çalışmaları
- Akut ve Kronik Hastalığı Olan Öğrencilerin Tanısı, Tedavisi ve İzlenmesi
- Beden Eğitimi/Okul Sporları Çalışmaları
- Sağlık Eğitimi
Okul Çevresi
Okulun yeri, binası, çevresi, alt yapısı, sıralar ve sınıfların büyüklüğü, oyun alanlarının güvenliği, temiz içme ve kullanma suyu sağlanması, çöplerin yok edilmesi, tuvaletlerin temizliği, ısıtma ve havalandırma, aydınlatma gibi konuları içerir. Okul Çevre Sağlığı Standartları’na göre, okul binaları anayol üzerinde olmamalı, bar, meyhane, kahvehane vb. gibi tesislerden en az 100 m uzakta inşa edilmeli, anayola, tren yoluna, gürültü, koku, duman çıkaran fabrikaların yakınına yapılmamalı, yüksek gerilim hattından en az 30 m uzakta olmalıdır. Okul binaları işlek ana caddelerden en az 100 m uzaklıkta olmalıdır.
Okul bahçesinde ve ders aralarında öğrencilerin kullanacağı alan 400 metrekareden az olmamalı ve öğrenci başına en az 5 m2 alan düşmelidir. Okulda iki ayrı çıkış kapısı olmalı, okul önlerinde bulunan yaya geçitlerinde, okul giriş ve çıkış saatlerinde bir yetişkin görevlendirilmelidir.
Okul koridorunun genişliği, 3 m olmalıdır. Okulun her yeri eşit derecede ısıtılmalı, havalandırılmalı, kaza odakları olmamalıdır. Sınıflarda her öğrenciye 1,2 m2 alan ve 6 m3 hava hacmi sağlanmalı, sınıf kapıları dışarı açılmalıdır. Kat merdivenleri en az 2 m genişlikte olmalı, sıra, tabure ve sandalyeler ergonomik olmalıdır.
Okulun idari bölümünde revirde en az bir hemşire görev yapmalı, uygun bir ilk yardım dolabı ve malzemesi ile bir muayene masası bulunmalıdır. Mutfak, yemekhane ve kantinlerde hijyen sağlanmalı, her 25 kız öğrenci için bir tuvalet, her 40 erkek öğrenci için bir tuvalet ve iki pisuar bulunmalıdır. Okulda temiz içme kullanma suyu olmalı, çöpler günlük toplanmalıdır.
Sağlık Eğitimi
Sağlık eğitim programları, öğrenci, öğretmen ve anne babalara sağlıkla ilgili, bilgi, beceriler, tutumlar, davranışlar ve değerlerin geliştirilmesine yönelik yürütülür. Öğrencilere sağlığı korumak, geliştirmek amacıyla sağlıklı yaşam davranışları kazandırma ve bu dönemde karşılaşacakları yaygın sağlık problemleri ile baş etme becerileri yanı sıra, karar verebilme, problem çözme, eleştirel düşünme, etkili iletişim, duygularını tanıma ve yönetme, stresle baş etme gibi kişisel yaşam becerileri de sağlık eğitim programlarının hedefi olmalıdır.
Okul sağlık çalışanları öğrencilerin yaş dönemleri ile ilgili yaygın sağlık sorunlarını, risk faktörlerini, tanılama yöntemlerini, önleme ve tedavi yaklaşımlarını bilmeli, aile ve öğretmenler, okul yöneticileri ile işbirliği içinde stratejiler geliştirmelidirler. Okul sağlığı kapsamında rehberlik ve danışmanlık hizmetleri de verilebilmelidir.
Okul Çalışanlarının Sağlığı
Özellikle öğretmenler ve okul çalışanlarının çözümlenebilecek sağlık sorunlarına yönelik hizmetleri kapsar.
OKUL SAĞLIĞI EKIBI
Okul sağlık hizmetleri çok disiplinli ekip yaklaşımı ile sürdürülür. Bu ekipte hekim, okul sağlığı hemşiresi, öğretmenler, öğrenci velisi, psikolojik danışman ve rehber öğretmenler, olanak varsa psikolog, sosyal hizmet uzmanı, diyetisyen, konuşma terapisti, madde bağımlılığı uzmanı da yer alır. Okul sağlığı alanında çalışan hekim, çocuk sağlığı ve hastalıkları uzmanı, halk sağlığı uzmanı, aile hekimi veya bu alanda özel eğitim gören pratisyen hekim olabilir.
Hekim, öğrencilerin muayenesini gerçekleştirir, okul personeline ve öğrencilere yönelik sağlık eğitimi ve danışmanlık yapar, hemşire ile işbirliği içinde çalışır, okul sağlığı programlarını planlar ve denetler. Okul sağlığı hemşiresi; bakım verici, öğrencilerin ve okul çalışanlarının haklarını savunma, sağlık hizmetlerini planlama ve yönetme, sağlık eğitimi, araştırma, danışmanlık, politika üretme ve öğrenciler, aileleri ve okul personeli arasında arabuluculuk rollerini üstlenirler.
Bu rolleri ile ilgili olarak okulda öğrencilere yönelik sağlık kayıtlarını tutar, sağlık risklerini tanılar, sevk eder, hasta çocukları izler ve tedavilerini uygular.
Öğrencileri büyüme gelişmeleri açısından periyodik izler, bağışıklama hizmetlerini yapar. Görme, işitme, diş sağlığı, duruş bozuklukları, kan basıncı, kansızlık, parazit ve diğer tarama programlarını uygular. İlk yardım, çevre kontrolü ve kazaların önlenmesi, ruh sağlığını geliştirme çalışmalarını yürütür.
Sağlık eğitimi, danışmanlık yapar, okul çalışanları ve ailelerle işbirliği yapar, ailelere bilgi vererek yönlendirir. Okul sağlığı ekip üyelerinin başarılı bir biçimde hizmetlerini yürütebilmeleri için, mesleki temel eğitimlerinde okul sağlığı konusunda bilgi ve beceriler kazanmış olmaları ve bunun yanı sıra hizmet içi eğitim programları ile desteklenmeleri gereklidir. Gelişmiş ülkelerde hekimler ve hemşireler için mezuniyet sonrası sertifika /uzmanlık veya yüksek lisans eğitim programları yürütülmektedir.
Ülkemizde Sağlık Bakanlığı ve Milli Eğitim Bakanlığı tarafından okul sağlığı hizmetleri kapsamında yürütülen projeler;
- Avrupa’da Sağlığı Geliştiren Okullar Ağı Projesi
- Okul Sağlığı Hizmetleri İşbirliği Protokolü
- Okul Kantinleri, Toplu Beslenme, Obezite ile Mücadele ve Fiziksel Aktivite Çalışmaları
- Diyabet ile Mücadele Çalışmaları
- Eğitim Kurumlarında Beyaz Bayrak Uygulanması
- Türkiye Hijyen Eğitimi Programı Eylem Planı
- Tütün, Alkol ve Madde Bağımlılığı ile Mücadele Çalışmaları
- Kan Bağışı ve Talasemi Bilinçlendirme Çalışmaları
- İlk Yardım Eğitim Çalışmaları
- Ağız ve Diş Sağlığı Çalışmaları
- Hizmet içi Eğitimler (Ergen Sağlığı Eğitici Eğitim Semineri, İlk Yardım-İlk Müdahale Eğitici Eğitim Semineri, Okullarda Toplu Beslenme Eğitici Eğitim Semineri, Suç ve Şiddet Önleme Semineri, Koruyucu Sağlık Hizmetleri Semineri)
- Ergenlik Dönemi Değişim Projesi
Ülkemizde 2010 yılı Mayıs ayında Mersin’de düzenlenen I.Ulusal Okul Sağlığı Sempozyumunda “Her okula bir hemşire” teması belirlenmiş, okul sağlık hizmetlerinin ve okul hemşireliğinin önemi vurgulanmıştır.
Genç bir nüfus yapısına sahip ülkemizde, gelecek açısından sağlıklı kuşaklar yetiştirmek için öğrencilerimizin sağlığının korunması, geliştirilmesi ve okul çalışanlarının desteklenmesi açısından okul sağlık hizmetleri yalnızca projeler düzeyinde değil, örgütlü bir yapıda sunulmalıdır.
Okul sağlığı hizmetleri için standartlar belirlenmelidir. Öncelikle hemşireler ve hekimler için mezuniyet sonrası eğitim programları başlatılmalıdır ve okullarda görevlendirilmelidir. Okul sağlığı ile ilgili yürütülen bilimsel araştırmalar değerlendirilmeli, kanıta dayalı sonuçlar göz önüne alınarak hizmetler planlanmalıdır.
KAYNAKLAR
Prof. Dr. Ayla BAYIK TEMEL tarafından yazılmış ve Koruyucu Sağlık Rehberi Bölüm 57'de yayınlanmıştır. İlgili yayın editörünün izini ile sitemizde paylaşılmıştır.
1. Özcebe H. Okul Sağlığı ve Yaklaşımlar. T.C. Sağlık Bakanlığı Sağlık Hizmetlerinde Okul Sağlığı Kitabı, T.C. Sağlık Bakanlığı Refik Saydam Hıfzıssıhha Merkezi Başkanlığı, Hıfzıssıhha Mektebi Müdürlüğü, Sağlık Bakanlığı Yayın No:719, Mayıs, 2008, Ankara.
2. Kahraman N. Okul sağlığında Mevzuat, Örgütlenme, Mevcut Durum. T.C. Sağlık Bakanlığı Sağlık Hizmetlerinde Okul Sağlığı Kitabı, T.C. Sağlık Bakanlığı Refik Saydam Hıfzıssıhha Merkezi Başkanlığı, Hıfzıssıhha Mektebi Müdürlüğü, Sağlık Bakanlığı Yayın No:719, Mayıs, 2008, Ankara.
3. Özmen B, Ergin S. Okul sağlığında Stratejik yaklaşım, Klinik Çocuk Forumu, Eylül-Ekim 6-12,2005.
4. Destefano K, Bear J B. Manual of School Health . A Hand Book for School Nurses, Educators, and Health Professionals. Third edition, Saunders, Elsevier, 2009.