Tuvalet eğitimi çocuğun, bir başkasının yardımına ve hatırlatmasına ihtiyaç duymadan, kendi başına yapabileceği bir beceriyi kazanması olarak tanımlanabilir.
Çocuğun 12-36 aylar arasında, yürümeye başlamasıyla birlikte, yavaş yavaş ‘’ortak yaşam’’ ya da ‘’sembiyotik yaşam’’denilen süreç çözülmeye başlar. Çocuk kendi kendine kullanabileceği birtakım yetenekleri keşfeder. Bu keşifle birlikte çocukta sonsuz bir merak başlar. Merak ve karıştırıcılık görülür, her şey ‘’benim’’diyerek atılır. Dünyanın merkezi kendisi olarak düşünür. Her şeyi karıştırır, her yere çıkar, iner. Bütün öğreneceklerini denemek algılamak ve uygulayarak kendisine katmak ister.
Doğal olarak özgürlüğün sınırını zorlamaktadır. Bu döneme ‘’özerklik dönemi’’denir, her şey çocuğun kendi elindedir ve böyle olmasını ister. Bu nedenle de anne ile sürtüşmenin başladığı bir dönemdir. Bu sürtüşmede çocuk kakasını ve çişini anneye karşı etkin bir silah olarak kullanır. Kakasını ve çişini istediği yere, istediği zaman yapmak ister, sınır tanımaz. Oysa anne tuvalet eğitimi vermeye çalışır, bu nedenle yer ve zaman belirlemek ister. Ebeveyn ile çocuk arasındaki istek savaşı çocuğun ruhsal durumunu bozar ve tuvalet eğitiminin verimliliğini azaltır.
Bu dönemde doğası gereği aşırı direnen, tutturan çocuğun inadına, inatla karşılık vermek, inadının üstüne gitmek ve korkutmak gereksizdir. Bu yaş çocuğun dikkati bir konudan diğerine çabuk kayar. Bu nedenle tutturduğunda dikkatini başka alanlara çekmek farklı seçenekler sunmak uygun tutum olabilir.
Tuvalet eğitimi verirken sabırlı ve hoşgörülü olmak, eğitimi oyunla vermek ve kararlı olmanın eğitim sürecine olumlu katkı sağladığı bilinmektedir. Kısacası tuvalet eğitimi sürecinde olumlu tutum ve davranışlarla, çocuk için uygun dönemde ve çocuk hazır olduğunda; anlayışlı, sabırlı, ödüllendirici bir yaklaşımla sergilenmelidir. Bu dönemde aileler biraz sinirli veya kırılgan olabilirler bunun için ilaç rehberi sitesinden sitres ve sinirlerini azaltabilecek ilaçlara bakmalarında fayda vardır.
Tuvalet eğitimini başlayabilmek için çocuğun fiziksel, zihinsel, sosyal ve duygusal yönden gelişimini tamamlamış ve hazır olması gerekmektedir. Çocuk bu yönden gelişimini tamamlamadan eğitim sürecine başlandığında ve bu süreçte aşırı baskıcı, katı bir tutum sergilendiğinde, çocuk tuvalet alışkanlığını kazansa bile ileriki yıllarda stresli bir durumla karşılaştığında kakasını ya da çişini kaçırabilir. Bu belirtiler de tuvalet eğitimi döneminin yeterince başarılı geçmediğini gösterir.
TUVALET EĞITIMINE NE ZAMAN BAŞLAMALIYIM?
Tuvalet eğitimine çocuğun ve ebeveynin hazır olduğu bir dönemde başlanması çok önemlidir. Çocuğun tuvalet eğitimine başlanması için gerekli olan fiziksel, zihinsel, sosyal ve duygusal olgunluğa erişmesi gerekmektedir.
- Eğer çocuk yürüyebiliyorsa,
- Kasları, idrarı ve kakayı tutacak kadar gelişmişse,
- 3-4 saat kuru kalıyorsa,
- Bezi ıslandığında rahatsızlık duymaya başlamışsa,
- Tuvalet ihtiyacı geldiğinde hareketleri ya da mimikleri ile belli etmeye çalışıyorsa, • Basit emirleri yerine getirebiliyorsa,
- İsteklerini kelimelerle konuşarak anlatabiliyorsa,
- Kendi kendine basit giysileri çıkarabiliyorsa,
- Öğle uykularından kuru kalkabiliyorsa,
- Kakası düzenli, yumuşak ve şekilli ise,
- Yetişkinlerin tuvalet/banyo hareketlerini taklit ediyorsa,
- Her şeye olumsuz yaklaşmıyorsa,
- Lâzımlık veya oturağına ilgi gösteriyorsa, çocuğun tuvalet eğitimine hazır olduğu anlaşılır.
Genellikle kız çocukları erkek çocuklarından daha önce mesane ve bağırsak kaslarını kontrol etmeyi öğrenirler. Kızlarda genellikle 2,5 yaş civarında, erkeklerde ise 3 yaş civarında mesane ve bağırsak kaslarını kontrol etmeyi öğrenir. Ayrıca anneler tuvalet eğitimi vermekle daha çok ilgilendiklerinden ve kız çocukları annelerini taklit ettiklerinden bu süreci erkeklerden daha erken öğrenirler.
Olumlu bir sosyal tuvalet deneyimi, eğitime hazır olma durumunu arttırır, çocuğun beyniyle vücudu arasında ‘tuvalete gitmesi gerektiği’’ konusunda bir bağlantı kurması zihinsel açıdan hazır olduğunu gösterir. Çocuk sözlü veya vücut diliyle bezini kirlettiğini ya da ıslattığını ve altını değiştirilmesi gerektiğini belirtebilmelidir. Bazı çocuklar bezlerine kaka yaparken gizlice odalarına girerler veya kanepe/koltuk/kapı arkalarına gizlenirler ve buralarda mimikleriyle kaka yaptıklarını belli ederler. Bu aşamadaki çocuğa karşı ebeveynin ısrarcı davranmaması gerekir.
Çocuk zihinsel olarak eğitime hazır olabilir, ancak doğduklarından beri tek bildikleri bezinden ayrılmaya hazır olmayabilir. Bu çocuğun duygusal olarak hazır olmadığını gösterir. Bu bir sorun değil, sadece biraz zaman ve kontrolün kendisinde olduğuna emin olmaya ihtiyacı vardır. Bazı çocuklarda tuvalete düşmekten ve üstlerine sifon çekilmesinden korkarken, bazıları kakalarının düşmesinden ve kaybolmasından hoşlanmazlar. Eğer çocuk korkuyor veya isteksiz ise kesinlikle zorlanmamalı, ikna etmeye çalışılarak bir güç mücadelesine girilmemelidir. Geri çekilip daha sonra tekrar yaklaşılmalıdır.
Çocuğun tuvalet eğitimine hazırlamak için en iyi yaklaşım yavaş yavaş tuvalet alışkanlığı kazandırmaya yönelik deneyimlere başlamaktır. Eğitime hazır olan çocuğu ilk önce tuvalet kavramı ile tanıştırmalıdır. O güne kadar bezine istediği zaman idrar ve kaka yapma özgürlüğü olan çocuk bunu başka yerde yapması gerektiğini bilemez. O yüzden öncelikle çocuğa bunu öğretmek gerekir. Çocukla birlikte tuvalete gitmek, oturakta veya klozette belirli zamanda ve sürede oturmasını sağlamak yararlı olacaktır. Bu sürede tuvaletini yapıp yapmaması önemli değildir.
Önemli olan günlük programlar halinde tuvalete götürülerek çocuğun bez yerine tuvaleti kullanmasını öğrenmesidir. Çocuğun elinden tutularak tuvalete götürülmesi ve sonunda da çişini yapması çocuk için en büyük adımdır. Bu süre içinde çocuğa bez bağlanmamalıdır. Gündüzleri altı bezlenmeyen çocuk zaman zaman idrarını kaçırabilir. Bu durumda çocuk utandırılmamalı, çocuğa baskı yapılmamalı, hoşgörü ve sabırla yaklaşılmalı. Bu deneyimi yeterince yaşadıktan sonra gündüzleri hiç bezlenmeden bir yetişkin gibi tuvalet sorununu halledebilir.
Geceleri başlangıçta bezlemek uygun olabilir, çünkü çocuğun idrar kasları bir süre tutma ve gereken zamanda boşaltmak için tam olarak hazır değildir ve geceleri de çocuk bilinçli olmadığı için altına kaçırabilir. Ancak zamanla çocuğu gündüz yaşamı ile paralellik göstermesi için geceleri de bezlememek gerekir. Geceleri bezlememek, gündüzleri bu alışkanlığı kazanmış çocukta aynı şeyi gece de yapması gerektiği bilincini yerleştirir. Birkaç gece kaza yaşansa da çocuğun uyandırılarak tuvalete götürülmesi kazaları azaltacak ve zamanla geceleri de idrarını tutmaya başlayacaktır.
Bir diğer yazımız OLAN ÇOCUKLARDA İŞTAH PROBLEMLERİ adlı makalemizi okumanızı tavsiye ederiz.
ÇOCUĞA TUVALET EĞITIMI IÇIN NASIL YARDIM EDEBİLİRİZ?
Çocuğun fiziksel, zihinsel, sosyal ve duygusal yönleri gelişirken bu süreçte ona yardım etmek için ona hissettirmeden yapılabilecek pek çok şey vardır. Bunlar:
- Çağın getirdiği faydalardan yararlanabilirsiniz örneğin aşağıda yer alan bir tuvalet eğitim videosu gibi;
- Doğru ve uygun malzeme satın alınmalı; boyuna uygun lazımlık veya klozet hazırlanmalı. Çocuk otururken ayakları yere değmeli veya klozete oturtulunca ayakların altına tabure konmalı. Bu durumda bağırsak hareketleri başlayınca yerden destek alabilir.
- Zorlayıcı yaklaşımdan kaçınılmalı; güç, baskı, tehdit ve sözlü ya da fiziksel şiddet sadece çocuğun ruhsal durumunu bozar ve tuvalet eğitimini geciktirir. Tuvalet eğitiminin her aşamasında çocukla konuşularak, çocuk cesaretlendirilmelidir.
- Çocuğa zaman ayrılmalı.
- Bir rutin oluşturulmalı; ilk başlarda çocuğun bağırsak hareketlerinin başladığı herhangi bir zamanda lazımlığa alıştırmak için bir kez giyinik olarak lazımlığa oturtulmalı. Bunun amacı çocuğu lazımlığa alıştırmak ve günlük rutinin bir parçası olarak görmeye başlamasını sağlamaktır. Çocukların bazıları lazımlığı sevmez. Böyle durumda ısrarla lazımlığı kullanması için baskı yapılmamalı. Çocuk oturaktan çekiniyor olabilir. O zaman da ona rahatlatıcı şeyler söylemek, tuvalette onu yalnız bırakmayıp, sevdiği bir oyuncağı da yanına alarak konuşarak onu rahatlatmaya çalışılmalı ve tuvalete alışma ile ilgili kitaplar okunmalı.
- Bez çıkarılmalı; lazımlığa bez çıkarılarak oturtturulur. Anne, baba veya büyük kardeşlerin tuvaleti nasıl kullandıklarını göstermesi yararlı olur. Ayrıca 2-3 saatte bir tuvalete götürülüp 5-10 dakika oturmasına izin verilmeli.
- Süreç açıklanmalı; çocuğun kakasının nereye gittiği basit cümlelerle oyun şeklinde anlatılır. Örneğin, büyük kakanın anne veya baba olarak açıklanıp küçük kakanın yavrusu olduğunu söylemek ve bunların yavrularını beklediğini, yavrularını verirse onunla evlerine gidecekleri anlatılabilir.
- Bağımsız hareket etmeye motive edilmeli, sıkıştığı zaman lazımlığı kullanması konusunda motive edilir. Ne zaman isterse ebeveynden yardım göreceği konusunda emin olması sağlanır.
- Tuvalet eğitiminin her olumlu aşamasında çocuk övülmeli ve takdir edilmeli.
- Çocuğu tuvalete alıştırmaya başladıktan sonra çocuğun altını bez ile bağlamayıp, külot giydirilmeli.
- Anne ve baba sakin ve sabırlı olmalıdır. Çocuk, cesaretlendirilmeli ve tuvaletini uygun bir şekilde yaptığında övülmelidir. Onun kendini daha iyi hissetmesi için sözlü olarak onu övmeniz çocuğu cesaretlendirecektir. Bu nedenle tuvalet korkusu da günden güne azalacaktır.
- Çocuk her gün düzenli olarak yatmadan önce tuvalete götürülmeli. Çocuk ara sıra altına kaçırabilir. Bu durumda çocuğa kızmamalı, ayıplanmamalı, cezalandırılmamalı ve bir başkasıyla kıyaslanmamalı. Kaslarını kullanmayı öğrenirken kaçırmalar normaldir ve bunu kavraması biraz zaman alabilir. Kesinlikle çocuğun altını tekrar bezlenmemeli. Zaman olsa da sonunda bunu öğrenecektir.
- Çocuk altını ıslatmaya devam ediyorsa anne karamsarlığa kapılmamalı ve panik olmamalıdır. “bu işi beceremiyorum”, “çocuğuma bunu öğretemiyorum” gibi düşüncelere kapılmamalı.
- Çocuğun tuvalet eğitimindeki başarısı veya başarısızlığı, hiçbir zaman çocuğun zekâsıyla eşdeğer tutulmamalıdır.
- Tuvalet eğitiminin kazanılması çocuktan çocuğa değişmekle olduğu unutulmamalı. Ancak çocuğun 5 yaşına kadar altını ıslatmamayı, 4 yaşına kadar da altını kirletmemeyi öğrenmesi gerekir.
- Kızlara, idrar yolu enfeksiyonlarından korumak için, temizliği önden arkaya yapması öğretilmeli.
- Çocuğun tuvalet ihtiyacını karşıladıktan sonra çocukla birlikte eller yıkanarak temizliğin önemi hakkında konuşulmalı. Bu sayede hem tuvalet hem de temizlik alışkanlığını kazandırılmış olur.
Çocuğun bu alışkanlığı çok kısa sürede kazanılması beklememeli, sabırlı ve sakin davranarak onu teşvik etmeye devam edilmelidir. Tuvalet eğitiminin 3-6 ay arasında etkili bir sonuç vermesi mümkün, ancak gece altına kaçırmalar 5-6 yaşına kadar sürebilir. Genellikle 6 yaşından sonra, çocuğun hem gündüz hem gece kuru kalması ve tuvalet alışkanlığı kazanmış olması beklenir. Normal gelişimine rağmen 4 yaş ve sonrasında verilmeye başlanan tuvalet eğitiminde geç kalınmış sayılır. Bu nedenle aile, çocuğun hazır olma durumunu değerlendirip geç kalmadan tuvalet eğitimine başlamalıdır.
KAYNAKLAR
Öğr. Grv. Hatice OLTULUOĞLU tarafından yazılmış ve Koruyucu Sağlık Rehberi Bölüm 50'de yayınlanmıştır. İlgili yayın editörünün izini ile sitemizde paylaşılmıştır.
1. http://www.psikonet.com/konu.asp?kid=228.Çocuklarda Tuvalet Eğitimi.
2. Yiğit R çocukluk döneminde büyüme ve Gelişme Sistem Ofset Bas.Yay. San. Tic. Ltd. Şti. ANKARA,2009. S:132
3. Faull J.Çeviri İnal P.Çocuklarda tuvalet eğitimi. Beyaz Balina Yayınları, İstanbul.2005
4. http://www.annegunlugu.net/cocuklarda-tuvaletaliskanligi- cocuklara-tuvalet-egitimi-nasil-verilir.html
5. Yavuzer H. Çocuk Psikolojisi. Remzi Kitabevi. İSTANBUL. 2002 6. bsmgovtr. Bursa Sağlık Müdürlüğü. Ruh Sağlığı ve Sosyal Hastalıklar Şubesi. Çocuklarda Tuvalet Eğitimi